De geschiedenis van de synagoge te Zutphen
Al in de middeleeuwen bestond er in Zutphen een kleine Joodse gemeenschap. Aan het eind van de achttiende begin negentiende eeuw nam het aantal Joodse inwoners van Zutphen sterk toe omdat iedereen zich toen vrij kon vestigen en was er sprake van een volwaardige Joodse gemeenschap. In 1795 was "De verklaring der Rechten van den Mensch en van den Burger"afgegeven. Dat betekende dat de Joden een verlossing van de discriminatie die ze daarvoor ook in Zutphen hadden moeten doormaken. In 1798 woonden er in Zutphen tussen de 50 en 60 Joden waarvan velen afkomstig waren uit Duitsland. In de stad wonend hielden velen van hen zich bezig met handel of waren slager. Ook de welvaart onder de Joodse Zutphenaren nam sterk toe: als gevolg van de afschaffing van gilden waren zijn niet gebonden aan de uitoefening van een beperkt aantal beroepen. In 1798 kocht de groeiende Joodse gemeenschap (Asser Levie en Simon Jacob Vles) ‘huis en wheere binnen Zutphen op de Nieuwstad op het plein bij de Eekmole, uitkomende achter het huis van de Comparanten’ voor het houden van hun bijeenkomsten. Simon Jacob Vles is later tot kerkmeester aangesteld. De gemeente had in 1808 al 100 leden en besloot 'tot aanschaffing van eene Nieuwe Synagoge'. In 1815 kreeg Zutphen de eerste echte synagoge 'op de Plaats agter het huis in de Turfstraat van ouds genaamd de Star' met een ingang aan de Rosmolensteeg.
| |
| De synagoge nu (Foto Jos Böhmer )
|
Toen in 1875 de Joodse gemeente verder gegroeid was tot 600 lidmaten kocht de Joodse gemeente een kapitaal huis aan de Halterstraat, het zogenaamde Hof van Flodorf, dat een functie kreeg als verenigingsgebouw. Architect D. Leijsen bouwde 1878/1879 in de tuin van de Hof van Flodorf de tweede synagoge van Zutphen. De eerste steen van de nieuwe synagoge werd gemetseld op 17 juli 1878 en op 15 augustus 1879 werd deze met een feestelijke dienst ingewijd. Dagelijks werden er drie diensten gehouden.
'De heilige ark werd door den heer Tal geopend en terwijl het koor een lied aanhief vertoonde zich het inwendige aan ieders oog. Tegen een hemelsblauwe achtergrond met sterren bezaaid, zouden de Wetsrollen worden aangezet', aldus een verslag uit die tijd.
 |
Leeuwarder courant
20-08-1879 |
De synagoge aan de Dieserstraat werd in 1879 omschreven als 'eenvoudig en toch netjes, aan het doel beantwoordend waarvoor het is opgericht'. Omstreeks 1922 is het interieur verfraaid en van elektrisch licht voorzien. Het plafond werd blauw geschilderd, het ijzeren ventilatierooster verguld en rondom voorzien van gouden stralen. Muren en kolommen kregen naar mode van die tijd bruine decoratieve vlakken en een zogenaamd Griekse rand.
Een monumentaal gebouw, een bloeiende Joodse gemeente: in 1939, aan het begin van de Tweede Wereldoorlog kon met niet vermoeden dat 6 jaar later de gemeente tot minder enige tientallen leden was gedecimeerd. In 1930 telde zij nog zo'n 500 personen (2,4 % van de totale bevolking) na afloop van de oorlog slechts een ruime 10% daarvan en enkele jaren later waren dat er nog maar 30. In 1960 was 0,2 % van de Zutphense bevolking Joods.
Na de oorlog in 1947werd besloten om het Synagogegebouw te verkopen omdat deze eens zo sterke gemeenschap niet meer in staat was een dergelijk kostbaar gebouw te herstellen en te onderhouden.
Er vestigde zich een machinefabriek in die werkte met roestvrij staal: S.A.B. genoemd (speciaal apparaten bouw). Ter hoogte van de vroegere vrouwengalerij werd een betonnen vloer aangelegd.
In de jaren zeventig kwam de synagoge leeg te staan en in 1976 kocht de gemeente het pand met als doel het te slopen en hiervoor in de plaats woningbouw te plegen. Protesten vanuit de Zutphense bevolking, mede vertolkt door ondernemer Theo Engelen schoven die plannen van tafel. Een Stichting tot Behoud Synagoge Zutphen beijverde zich dit te voorkomen,men wilde het voormalige Synagoge gebouw terugkopen van de Gemeente Zutphen voor restauratie. De Rijksdienst voor de Monumentenzorg plaatste de Synagoge op de voorlopige monumentenlijst en hiermee werd sloop voorkomen. Met uiterste financiële krachtsinspanning van begunstigers, fondsen en overheden werd een droom werkelijkheid: In 1982 werd de synagoge aangekocht van de gemeente en vervolgens overgedragen aan de Stichting Oude Gelderse kerken, de synagoge was gered.
Op 15 december 1985 – op de achtste dag van het Chanoekafeest – werden de lichten in de herbouwde sjoel ontstoken en sindsdien gebruikt de Joodse gemeente de bovenverdieping weer voor diensten en lessen.
Een flimpje over de synagoge kunt u vinden op de site
erfgoedpagina van de gemeente Zutphen: Filmpje
Foto: Chanoeka-kandelaar |
De sjoel voor de oorlog (foto Stedelijk Museum Zutphen)
De Dieserstraat